نویسنده: علیرضا کرمی
حوادثی مثل سیل و زلزله که در سطح کشور از احتمال وقوع بالاتر برخوردارند از طریق ساخت سدها، سیل‌بندها و بندهای انحرافی و آبخیزداری مناطق کوهستانی و شیبدار و نیز با ساخت منازل مسکونی مقاوم در سطح قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابند.
هر یک از عناصر جوی به تنهایی می‌تواند بلایای مهمی مانند افزایش دما و گرمازدگی، سرعت‌های زیاد باد و وقوع توفان، بارش‌های تندری و وقوع تگرگ، یخبندان و سرمازدگی و ... را ایجاد کند. اما بیشترین خسارات جانی و مالی بر اثر پدیده‌های جوی ترکیبی و خطرات ثانویه ناشی از آنها می‌باشد؛ مانند توفان، رعد و برق، خشکسالی‌ها، سیل، آتش‌سوزی و ... . افزایش دمای سطح زمین که از نیمه دوم قرن اخیر شتاب بیشتری به خود گرفته است، معلول عواملی چون افزایش فعالیت‌های صنعتی و تولید روزافزون گازهای گلخانه‌ای است. تأثیرگذاری بلایای جوی بر جوامع با توجه به وضعیت توسعه اقتصادی و آسیب‌پذیری آنها متفاوت است. به طوری که رویدادهای جوی بیشترین خسارات جانی را در کشورهای کمتر توسعه‌یافته و بیشترین خسارات مالی را در کشورهای بیشتر توسعه یافته ایجاد می‌کنند.
بررسی اطلاعات و آمار طی سال‌های 139۲-۱39۳ نشان می‌دهد که مرگ و میر ناشی از سیل به علت مشکلات غیرقابل پیش‌بینی روبه افزایش بوده، در حالی که مرگ و میر ناشی از توفان‌های حاره‌ای به دلیل موفقیت نسبی در پیش‌بینی و هشدار طرح‌های تخلیه مناطقِ در خطر کاهش یافته است.
در سال‌های مذکور وقوع خشکسالی‌ها نیز افزایش قابل ملاحظه‌ای را نشان داده‌اند. کاهش اثرات سیلاب با روش‌هایی مانند مقاومت در مقابل خطر توسط طراحی و ساخت دیواره‌های مناسب یا ساخت‌های دفاعی در مقابل سیل قابل حصول است.
کاهش خسارات ناشی از رویدادهای جوی اقلیمی با اجرای برنامه‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت مانند اعلام خطر بهنگام و استفاده مناسب از زمین ممکن می‌باشد.
در سال‌های اخیر نگرانی دانشمندان در مورد تغییرات اقلیمی ناشی از دخالت‌های بی‌رویه بشر در طبیعت و افزایش آلودگی‌های جوی بیشتر شده است. افزایش دمای سطح زمین که از نیمه دوم قرن اخیر شتاب بیشتری به خود گرفته است، معلول عواملی چون افزایش فعالیت‌های صنعتی و تولید روزافزون گازهای گلخانه‌ای است.
یکی از نتایج افزایش دما که تغییراتی را در روابط متقابل بین اقیانوس‌ها و سیستم گردش عمومی به وجود می‌آورد بروز خشکسالی در برخی از نقاط جهان و رخداد توفان و سیلاب در نقاط دیگری از زمین می‌باشد.
خشکسالی با کاهش آب قابل دسترسی می‌تواند به شکل‌های گوناگون مانند کمبود بارش، کاهش آب رودخانه‌ها و یا پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی مشاهده گردد.

طبقه‌بندی بلایای طبیعی

پدیده‌های ناهنجار عبارتند از:
الف: پدیده‌های ناشی از عواملی تحمیلی بر طبیعت: (آلودگی هوا، باران‌های اسیدی، افزایش گاز کربنیک و آلاینده‌ها در جو و اثرات گلخانه‌ای ناشی از آن‌ها، نازک شدن لایه ازن و ...)
ب: پدیده‌های ناشی از مکانیزم و ساختار عوامل طبیعی (زلزله، سیل، خشکسالی، بیابان‌زایی، پیشروی آب دریاها در خشکی و...) هر چند که برخی از این پدیده‌ها می‌تواند به علت تداخل هر دو عامل فوق که در واقع تشدیدکننده پدیده‌ها محسوب می‌شود نیز رخ دهد. از دیدگاه دیگر پدیده‌های ناهنجار طبیعی را می‌توان به صورت زیر طبقه‌بندی کرد:
حوادث طبیعی ناشی از عوامل زمین ساختی، بلیه تدریجی مثل آتشفشان، بلیه ناگهانی مثل زلزله، حوادث طبیعی ناشی از عوامل آب و هوایی مثل خشکسالی و سیل.
برخی از بلیه‌های طبیعی با فشار آب و هوایی (بارش‌ها، طوفان، خشکسالی‌ها و...) و نیز با منشأ زمین‌ساختی (آتشفشان، بهمن و ... ) با روش‌های خاص و با درصد احتمال قابل پیش‌بینی‌اند که با توسعه علوم و فنون و ارتقای علمی بشر روزبه‌روز ضریب اطمینان چنین پیش‌بینی‌هایی بیشتر خواهد شد.

پیش‌آگاهی

پیش‌آگاهی و پیشگیری در کلیه امور بهتر از مبارزه و درمان است. در بسیاری از مواقع پیشگیری صدمات و خسارات جانی و اقتصادی ناشی از این گونه بلایا را به حداقل ممکن رسانده و این مهم نیازمند آگاهی و شناخت آحاد جامعه است و باید در سطح جوامع انسانی بسط و گسترش بیشتری پیدا کند.
به طور مثال، حوادثی از قبیل زلزله، سیل، کاهش سطح جنگل‌ها و مراتع، گسترش بیابان‌ها و... با ساخت منازل مسکونی مقاوم، ممانعت از کندن بوته‌ها و درختان جنگلی، جلوگیری از چرای مفرط دام، احداث سیل‌بندها و سدها و ... قابل پیشگیری است. به طور کلی پیش‌آگاهی و پیشگیری در تقابل با بلاهای طبیعی از نظر زمانی دارای سه مرحله پیش از وقوع، هنگام وقوع و بعد از وقوع است. انسان به تعبیری موجودی گیرنده، فرستنده و حساب‌کننده قلمداد شده و با هوشمندی خود قادر است بسیاری از وقایع را که گاه بلیه به نظر می‌رسند به رحمت مبدل کند یا حداقل از میزان خسارات وارده بکاهد. مرحله قبل از وقوع نیازمند تمهیداتی شامل پیش‌بینی‌های مورد لزوم بر مبنای اطلاعات درست در امور هواشناسی، زمین‌شناسی و زیست‌محیطی، استفاده از سازه‌های موثر در کاهش بلیه و آماده‌سازی اذهان عمومی در راستای تقابل با چنین رخدادهایی می‌باشد.
تخصیص اعتبارات در جهت موارد پژوهشی و اجرایی در مراحل سه گانه فوق نیز باید مد نظر قرار گیرد.
هنگام وقوع حادثه وجود امکانات لازم برای کمک‌رسانی به خسارت‌دیدگان و جلب مشارکت عمومی از طریق رسانه‌های گروهی ضروری است.
در مرحله بعد از وقوع، به کارگیری روش‌های مقابله با پدیده‌های ثانویه و احتمال صدمات مجدد ناشی از حادثه، درخور اهمیت است. مهم‌ترین روش برای مقابله با بلایای طبیعی، علمی نمودن و اجرای درست برنامه‌های مقابله از طریق برنامه‌ریزی‌های جامع منطقه‌ای، ملی و فراملی است.  

افزایش خسارات

براساس آمارهای بین‌المللی در ۲۷ سال گذشته ۶/۳ میلیون نفر بر اثر بلایای طبیعی جان باخته‌اند و بیش از سه میلیارد نفر آسیب دیده‌اند و بیش از ۲۴۰ میلیارد دلار خسارت مالی وارد شده است.
آمار نشان می‌دهد که بلایای طبیعی روبه افزایش‌اند. بر پایه یافته‌های آماری بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۲ شدت بلایا ۱/۴ برابر و نسبت جان‌باختگان ۹/۶ و آسیب‌دیدگان ۲/۵ و خسارت مالی ۳۸ برابر شده است و به طور متوسط در هر سال از هر ۳۱ نفر یک نفر از بلایا، آسیب دیده و از هر ۳۱۰۰۰ نفر یک نفر در اثر بلیه طبیعی جان خود را از دست داده است.
انسان به تعبیری موجودی گیرنده، فرستنده و حساب‌کننده قلمداد شده و با هوشمندی خود قادر است بسیاری از وقایع را که گاه بلیه به نظر می‌رسند به رحمت مبدل کند یا حداقل از میزان خسارات وارده بکاهد.
بلایای طبیعی اصولاً ماهیتی پیچیده دارند و در شرایط کنونی بسیاری از آن‌ها خارج از کنترل انسان به نظر می‌رسند. اما میزان آسیب‌پذیری نتیجه عملکرد عوامل انسانی است و همان‌طوری که واقفیم پیشگیری از حادثه بهتر از واکنش در مقابله حادثه است، لذا ارتقای دانش و آگاهی‌های عمومی خود عامل مهمی در کاهش اثرات بلایای طبیعی محسوب می‌گردد.
به عنوان مثال، حوادثی مثل سیل و زلزله که در سطح کشور، از احتمال وقوع بالاتر برخوردار است از طریق ساخت سدها، سیل‌بندها و بندهای انحرافی و آبخیزداری مناطق کوهستانی و شیبدار و نیز با ساخت منازل مسکونی مقاوم در سطح قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد.

روش‌های پیش‌بینی و پیشگیری

ترس از ناشناخته‌ها در انسان فطری است؛ ترس از تاریکی نیز معلول همین علت است و آنچه ناشناخته‌ها را به آگاهی تبدیل می‌کند، دانش است. ارتقای روزافزون توان علمی و فناوری انسان در دنیای معاصر هر چند که معضلاتی را که ناشی از بعضی راهکارهای نادرست است در عرصه زندگی و محیط پیرامون او در پی داشته، اما موفقیت‌های ناشی از این پیشرفت‌ها قابل کتمان نیست و این توانایی در پیکار با حوادث ناگوار و زیانبار طبیعی هر روز چشمگیرتر می‌شود.
بنابراین درک درست وقایع و پدیده‌های طبیعی منجر به پیش‌بینی، پیشگیری و تقابل منطقی و درست با آن‌ها خواهد شد. به عبارت دیگر، به حداقل رسانیدن خطرات ناشی از رخدادهای طبیعی و غیرطبیعی که گاه خود ساخته انسان و تحمیل او بر طبیعت و محیط پیرامون خویش است با انتخاب راهکارهای مؤثر ممکن می‌باشد.
در جهان معاصر دو گونه معضل طبیعی، صدمات جانی و مالی شدیدی را بر جوامع انسانی وارد می‌سازند که هر چند هر دو ناشی از طبیعت‌اند، اما منشأ ایجاد یکی از آنها طبیعت و دیگری ناشی از تحمیل آگاهانه و ناخودآگاه انسان بر طبیعت می‌باشد.
ساختارهای اساسی جهت کاهش بلایای طبیعی به صورت زیر قابل جمعبندی و تعریف می‌باشد:
1- برقراری سیستم هشدار واخطاریه های به موقع جوی.
2- آماده سازی نیروهای انتظامی و راهداری.
3- ایمن‌سازی نقاط وقوع بلایای طبیعی.
4- تمهیدات علمی و مهندسی.
5- طراحی پروژه‌های عظیم مطالعاتی در فازهای شناسایی.
6- اجرا و نظارت و ارتقای سطح آموزش عمومی و تخصصی برای مقابله کاهش آثار بلایای طبیعی.
7- تقویت نیروی انسانی متخصص و گروههای پژوهشی کارشناسی جهت مطالعه بلیه‌های طبیعی در مسیرهای اصولی و صحیح و با درک همه جانبه از کلیه روابط علت و معلولی موجود.

بحران:

بحران رخدادی نابهنگام وگاه غیرقابل پیش‌بینی است که شدت و میزان آن از حد معمول بیشتر است. بحران بر دو گونه است: بحران طبیعی و بحران انسان‌ساخت.
بحران‌ها یا بلایای طبیعی هر ساله خسارات عمده جانی و مالی فراوانی به جوامع بشری وارد می‌سازد؛ به طوری که دهه ۹۰ میلادی، از سوی سازمان ملل متحد و سازمان هواشناسی جهانی دهه کاهش بلایای طبیعی اعلام و از تمامی ملل جهان برای دستیابی به این هدف دعوت به همکاری شد.
این فراخوان بین‌المللی اولین اقدام متمرکز و جامع نهادهای بین‌المللی در معرفی و آموزش انسانی در تمامی ابعاد پژوهشی، برنامه‌ریزی و اجرایی در راستای کاهش اثرات بلیه‌های طبیعی بود.
اما تغییر شکل رفتارهای کنونی که تماماً معطوف به امداد و کمک‌رسانی پس از وقوع حادثه می‌باشد، به پیشگیری قبل از وقوع بلایا که خود مستلزم مدیریت خاص و آموزش و تشریک مساعی همگانی است نیاز دارد.
بنابراین در استراتژی کاهش اثرات بلایای طبیعی تاکتیک یا راهکارها به سوی آگاه‌سازی عمومی و تأکید بر امر اطلاع‌رسانی به مردم در راستای اقدامات پیشگیرانه قبل از وقوع حوادث نابهنجار تغییر کرده است و این تغییر روش خود از اهداف اساسی برنامه کاهش اثرات بلایای طبیعی در دو دهه اخیر بوده است. با امید اینکه این امر مقبولیت عام یافته و فراگیر شود.
منبع مقاله : www.tvr.ir